Psychologische en spirituele groei begint meestal met het oplossen van je praktische en emotionele problemen. Gehechtheid, identificaties en persoonlijkheid zijn allemaal patronen die het bewustzijn beheersen. Pas als de onaffe zaken daarin voltooid zijn is er ruimte zijn voor de leegte van Zen, het universeel bewustzijn van non-dualisme of de grote geest van het sjamanisme.

Zonder het als zodanig te benoemen komt het werken van veel gestalttherapeuten in de buurt van het non-dualisme, het richt zich op de structuur van de ervaring, op het gewaar-zijn van hoe 'het zelf' in de ervaring tijdelijke kunstmatige dualiteiten creëert en vervolgens weer integreert. Daarmee is het niet zozeer een therapie die weeffouten in ons leven repareert maar meer een (leer)weg naar een oorspronkelijke, niet verwrongen, natuurlijke manier van leven, denken, voelen en handelen.

Hoeveel invloed hebben we eigenlijk op ons eigen functioneren? Uit hersenonderzoek blijkt dat we vaak dingen al aan het doen zijn voordat we ons er van bewust zijn. Het organisme doet spontaan allerlei dingen en deelt dat als het ware mee aan het bewustzijn.
Dit principe geldt niet alleen voor de fysieke activiteiten maar ook voor onze cognitieve, sociale en creatieve bezigheden. Ergens in onszelf of de omgeving lijkt er een mysterieuze kracht te zijn (het Zelf, de Bron, God?) die een bepaald gevoel, gedachte of handeling initieert. Het lijkt erop dat de enige invloed die we hierin hebben er een is van de kraan open of dicht zetten. We maken hierbij natuurlijk wel gebruik van alles wat we ooit geleerd hebben maar wat we doen is vaak niet meer dan een bepaald proces toestaan of dit tegenwerken, we geven ons over of houden de boot af. Om hierin een goede balans te vinden zullen we ons eerst bewust moeten zijn van dit proces.

De vorming van een Gestalt
Een basisoefening in Gestalt is het steeds weer hardop benoemen waarvan je je 'hier en nu' gewaar bent, d.w.z. wat we zien, horen, proeven, ruiken, voelen, denken en doen. Dit lijkt op de Boeddhistische meditatie van Vipassana of Zen. Dit is geen statisch waarnemen maar een creatief proces van het omzetten van prikkels in een betekenisvolle 'ervaring'. De nadruk ligt dan niet zozeer op wát er waargenomen wordt maar op hoe deze waarnemingen zich vormen tot een 'sterke gestalt'. Als je naar de natuur kijkt en alleen feitelijk benoemt wat je ziet dan gebeurt er niets bijzonders. Als je écht (zonder vooropgezette ideeën) naar een boom kijkt, de zon op je lijf voelt, je laat meevoeren met de schittering en de heldere kleuren van de bewegende bladeren dan vindt er een spontane vervullende integratie plaats tussen de verschillende waarnemingen. Kortom, een sterke gestalt.

Integratie van waarnemingen op fysiek, intellectueel en emotioneel niveau geeft vitaliteit en groei. Als je bijvoorbeeld in therapie diverse aspecten van jezelf aan het bekijken bent zie je plotseling een verband dat je nog niet eerder hebt gezien en dat je inzicht en begrip verdiept. De vroegere gestaltpsychologen noemden dit de 'Aha-Erlebnis'. Het is alsof je een lange tijd aan het werken bent aan een moeilijk wiskundig probleem of een puzzel waarvan je plotseling de oplossing ziet. Het kwartje valt. De verschillende gegevens die je ter beschikking had en die op zich geen betekenis hadden krijgen dat ineens wel door ze op een net iets andere manier te rangschikken, het wordt een nieuw zinvol georganiseerd geheel, een heldere gestalt. Je wordt er blij en levendig van en alle opgehoopte spanning lijkt uit je weg te vloeien. De vorming van een sterke gestalt is in zichzelf al de genezing van een slepende onvrede.
Fritz Perls (1883-1970), de grondlegger van Gestalttherapie, noemde de vorming van zo'n sterke gestalt schertsend, een mini-satori. In deze geïntegreerde evaring functioneer je als één geheel en ben je één met je omgeving.

Ervaring omvat alles op het fysieke vlak, gevoel, denken, spiritualiteit, seksualiteit, gezin, maatschappij, politiek en de integratie van al deze aspecten. We gaan uit van het idee dat al deze aspecten die elkaar onderling beïnvloeden onderdeel zijn van één veld. Wij zijn als organisme zelf onderdeel van dat veld van krachten en energieën en staan tegelijkertijd in wisselwerking met de andere aspecten van het veld, dat onze omgeving vormt. Als we in balans zijn met onszelf en de omgeving ervaren we rust of innerlijke vrede.

Balans
Deze innerlijke vrede blijft gehandhaafd als de problemen door een soepele 'samenwerking' van voelen, waarnemen, denken en doen opgelost worden. Zoals in de Zen uitspraak: "als ik honger heb dan eet ik, als ik dorst heb dan drink ik en als ik moe ben dan ga ik slapen".

Als een behoefte daarentegen moeilijk op te lossen is geeft dat een verhoging van spanning (opwinding) die we ervaren als gevoelens zoals frustratie, onvrede en angst. Deze spanning zet, als het goed is, ons natuurlijk oplossend vermogen in werking. We brengen dan een tijdelijke kunstmatige splitsing aan tussen de eenheid van voelen, waarnemen, denken en doen zodat we onze aandacht spontaan kunnen richten op één aspect van het probleem. Hierdoor kunnen we ons gewaar worden van de verschillende aspecten van het frustrerende probleem, hier veranderingen in aanbrengen en het vervolgens weer als één geheel het werk laten doen. Dus in plaats van te eten als je honger hebt, ga je dan eerst voelen dat je honger hebt, je gaat kijken waar voedsel is (waarnemen), nadenken hoe je dat zou kunnen krijgen en vervolgens kom je in actie (doen) waarmee de balans weer hersteld wordt.

De figuur/achtergrondformatie
In de veelheid van prikkels, waarnemingen, gevoelens, gedachten en handelingen (de achtergrond), is er één aspect wat op dit moment de meeste spanning geeft (de figuur)de meeste aandacht om vervolgens weer plaats te maken voor het volgende figuur dat op dát moment de meeste spanning geeft. Als dit proces van steeds wisselende figuren soepel verloopt ervaren we spontaniteit, belangstelling en concentratie terwijl verwarring, verkramping, verveling en angst aangeven dat dit proces is verstoord. Uit het feit dat we nog op deze wereld rondlopen kunnen we afleiden dat we voortdurend (onbewust en bewust) problemen oplossen waardoor we ons ontwikkelen en groeien maar we blijven toch altijd met een aantal onaffe zaken of onvoltooide gestalten zitten die onze spontaniteit verstoort.

Hier en nu
Gestalttherapie is het analyseren van de wisselende figuur/achtergrondformaties die onze ervaringen structuren. De disbalans tussen onszelf en de omgeving, die om een oplossing vraagt ervaren we als kou, honger, behoefte aan warmte en erkenning, verlangen, frustratie enz. Wat maakt dat de gestalten zich niet kunnen voltooien? We werken hieraan door op zoek te gaan naar wat er voor jou 'hier en nu' op de voorgrond is. Vervolgens gaan we de hele situatie op verschillende manieren bekijken; Wat doe je nu? Wat voel je? Wat denk je? Wat vermijd je? Wat verwacht je? Door op deze manier te zigzaggen van het ene aspect van je ervaring naar het andere ontdek je je eigen blinde vlekken. Zodra je de inhoud van die blinde vlekken weer gewaar bent voeg je deze automatisch als nieuwe informatie (the missing link) toe aan je bewustzijn waardoor er zich een nieuwe gestalt kan vormen. Een nieuwe creatieve oplossing voor je probleem.

Woe wei
Gestalttherapie beoogt dit proces weer soepel te laten verlopen. Dat is niet altijd eenvoudig. Als onbewuste patronen weer bewust worden roept dat vaak angsten op maar het gaat ook vaak gepaard met humor en is uiteindelijk zeer bevrijdend. Natuurlijk is het regelmatig nodig om ergens je tanden in te zetten en je opzettelijk op iets te richten. De kunst is om de touwtje op tijd los te laten en de natuur zijn gang te laten gaan. Groei vindt plaats door een afwisseling van hartstochtelijke actie en met liefde en in vertrouwen aanwezig zijn terwijl de gestalt zich spontaan voltooit. Dit laatste is wat de Taoïsten 'Woe wei' noemen, doen door niet-doen. Voor de meeste van ons is dit nog onuitvoerbaar. We blijven de neiging houden om dit proces een handje te helpen en zitten onszelf daarmee in de weg. Frits Perls legt daarom steeds weer de nadruk op het besef van de stroom gewaarwordingen en voegt daar wijselijk aan toe: "Don't push the river".